11. Vrije wil

We geloven allemaal dat we dingen anders hadden kunnen doen en dat we een keuze hebben over wat er in de toekomst met ons gebeurt. Maar is dat echt zo?

Het geloof in een machtig zelf komt vooral tot uiting in de magische gedachte dat je door iets heel graag te willen het universum kunt dwingen om je ook datgene te geven wat je wilt. Denk maar aan fenomenen als “The Secret”, “Avatar” en de “Results Course” van het Natale Institute.

Ons geloof in "vrije wil" ontstaat ook in de vroege kindertijd doordat we als kind geconfronteerd worden met het maken van zogenaamde "goede" en "slechte" keuzes.

Bovendien is dat kind sinds zijn kindertijd geïndoctrineerd over goede en slechte keuzes, zowel expliciet als impliciet (impliciet omdat het gestraft worden voor "slechte keuzes" logischerwijs inhoudt dat men het anders had kunnen doen door het te willen). Dientengevolge is het "ik" van dat kind de notie van vrije wil als axiomatisch gaan beschouwen, volledig boven elke twijfel verheven, zodat informatie die neigt naar bevestiging en versterking van dat geloof gemakkelijk zal worden geaccepteerd, terwijl informatie die het tegendeel bewijst zal worden tegengehouden, genegeerd, of gewoon vergeten.

Robert Saltzman, De tienduizend dingen

De vroege mensheid zal gezien hebben dat zaaien leidt tot oogsten. Maar oogsten mislukken soms, ook al heb je nog zo je best gedaan. Misschien heb je toch iets verkeerd gedaan? Misschien zijn er andere krachten in het spel die je maar beter goed in de gaten kunt houden?

Onder fMRI

Stel, ik besloot een slokje van mijn koffie te nemen. Wat gebeurde er dan precies? En had ik ook iets anders kunnen doen? Laten we eens kijken wat de wetenschap, met name de neurowetenschap, hierover te zeggen heeft. Zie bijvoorbeeld het uitgebreide artikel “Neuroscience of free will” in Wikipedia.

Men is tegenwoordig in staat om met "fMRI" te zien wat er in de levende hersenen gebeurt voor, tijdens en na een bepaalde actie van een proefpersoon, zoals het maken van een vuist of het nemen van een slok koffie. Dan blijkt dat er tot 7 seconden (!) voordat de actie daadwerkelijk wordt uitgevoerd al onbewuste activiteit in de hersenen is, terwijl de gedachte of het gevoel om de actie te willen en uit te voeren later ontstaat, soms zelfs na de actie (!).

Zie ook een interview met de beroemde neurowetenschapper Rodolfo Llinás.

Met andere woorden, volledig onbewuste processen hebben al bepaald dat ik een slok van mijn koffie ga nemen, zelfs voordat ik bewust de beslissing neem om te drinken. De zogenaamde "beslissing" komt dus achteraf. Dit betekent ook dat als de actie eenmaal heeft plaatsgevonden, er geen manier is waarop het niet had kunnen gebeuren.

Ik merk ook dat ik van tevoren absoluut geen idee heb wat ik het volgende moment zal denken of doen. Gedachten en acties gebeuren gewoon. De letters verschijnen op het scherm. Ik "hoor" de woorden die ik wil typen in mijn hoofd. Ik weet niet hoe ze daar komen. Ik heb niets "besloten". En zelfs als ik dat gedaan zou hebben, wie of wat heeft dan besloten dat er een beslissing moet/zal worden genomen? Die zogenaamde beslissing verschijnt ook gewoon.

En als je erover nadenkt, is het ook duidelijk dat elke gebeurtenis afhangt van en veroorzaakt wordt door een praktisch oneindig aantal factoren (waaronder genetica, opvoeding, cultuur, de acties van anderen, het weer, natuurkrachten, ad infinitum), die hier en nu spelen, maar die een oorsprong kunnen hebben in de "Big Bang" en misschien nog wel dieper.

Het gevoel een vrije wil te hebben lijkt op het gevoel dat een kind heeft aan het stuur van een voertuig dat vastzit aan een draaimolen. Het lijkt alsof "ik", de persoonlijkheid, stuur, maar het is de draaimolen van het universum die bepaalt wat er op een bepaald moment gebeurt en ik, als de ervaring van dit moment, ben het universum. Met andere woorden, de persoonlijkheid, het ik, eist het sturen op en zegt: "Ik heb daarvoor gekozen, maar ik had ook iets anders kunnen kiezen." Maar in feite komt wat er gebeurt voort uit een samenspel van een oneindig aantal factoren. Dit wil niet zeggen dat "ik" slechts een speeltje ben. Ik ben dit hele gebeuren, of misschien beter, dit hele gebeuren doet mij.

Wat er gebeurt, gebeurt niet vanwege mij; ik ben wat er gebeurt! Beslissingen worden genomen. Door niemand. Of, wat op hetzelfde neerkomt: door alles tegelijk.

Mijn slokje koffie, op dit moment, is onlosmakelijk en oorzakelijk verbonden met alles wat er op dit moment in het hele universum gebeurt. In feite is niemand persoonlijk verantwoordelijk voor zijn of haar gedrag. Ik niet, jij niet, niemand.

"Er is geen entiteit, geen kleine "beslisser" in mijn hoofd die los staat van de onophoudelijke stroom van waarnemingen, gevoelens en gedachten, die iets kan kiezen. Die ingebeelde entiteit - het kleine beslissertje dat sommige mensen zich inbeelden als de "echte ik" - is helemaal niet echt, maar een spook in de machine.".

Robert Saltzman, De tienduizend dingen

We kunnen op geen enkel moment anders zijn dan wie we zijn. Maar bedenk ook dat "iets begrijpen" ook iets is dat gebeurt en dus alles beïnvloedt, inclusief ons gedrag. Het zou dus zo kunnen zijn dat wanneer begrepen wordt dat alles gebeurt wanneer het gebeurt, en dat er niets anders had kunnen gebeuren, er een ontspanning optreedt die ons in staat stelt om te omarmen wat er dan ook gebeurt, ook wel ons "lot" of ons "leven" genoemd.

"Mijn formule voor grootsheid in een persoon is amor fati: dat men niets anders wil, niet vooruit, niet achteruit, niet in alle eeuwigheid. Niet slechts dragen wat nodig is, nog minder het verbergen - alle idealisme is lankmoedig tegenover wat nodig is - maar het liefhebben."

Friedrich Nietzsche, The Gay Science