20. Nogmaals rizoom

Het boekje dat ik aan het begin noemde, "Rizoom" van Deleuze en Guatari, is een van de meest revolutionaire teksten die ik ooit heb gelezen. Het is niet gemakkelijk om te lezen omdat het ingaat tegen een diepgeworteld vooringenomenheid die je "hiërarchisme" zou kunnen noemen, een vooroordeel dat alomtegenwoordig is, in de maatschappij, in onze gedachten, in de wetenschap en ook in wat "spiritualiteit" wordt genoemd.

Our whole culture is permeated by this kind of thinking and it is not easy to detach from it.

Hiërarchisme, of "arborescent denken" zoals Deleuze en Guatari het noemen,

[...] verwijst naar de vorm en structuur van een boom. Het wordt gebruikt om een bepaald type denken te karakteriseren, geïllustreerd door het westerse wetenschappelijke model, waar kennis voortkomt uit een enkele stam en eindigt in vooraf bepaalde 'vruchten'. Het concept suggereert een lineaire vooruitgang naar de waarheid, wat zij veroordeelden als onrealistisch en belemmerend voor de verbeelding. Het staat in contrast met 'rizomatisch' denken, dat open is, geen centrale structuur heeft en voortdurend verandert.

Arborescent denken wordt gekenmerkt door vasthouden aan totaliserende principes, binarisme en dualisme. De term, voor het eerst gebruikt (in de westerse filosofie) in "A Thousand Plateaus" (1980) waar het tegenover het rizoom werd geplaatst, komt van de manier waarop genealogische bomen worden getekend: een eenrichtingsvooruitgang die een dualistische metafysische opvatting afdwingt, bekritiseerd door Deleuze.

Uit Wikipedia

In het hiërarchisme wordt alles uiteindelijk gereduceerd tot Eén, het Fundamentele Principe, het door en door autoritaire principe dat de Basis en tegelijkertijd het Hoogste is. Het is de Rede, de Stamboom en de Wortel. Het is God, de Staat, de Kroon, de Theorie van Alles, het is Ik, de Absolute Geest, Universeel Bewustzijn, Brahman, Hoogste Verlichting, de Top van de Piramide, het Wortelras. De Ene Ring om Over Alles Te Heersen. Belangrijke Woorden In Hoofdletters.

Het is Fascisme.

In hiërarchisme moet alles onderworpen en verenigd worden. Ontsnappen is niet mogelijk. Verzet is zinloos. Ordnung muss sein!

Het Ene splitst zich in Twee, een dualiteit van tegengestelden. De dualiteit brengt uiteindelijk de "tienduizend dingen" voort. Maar het spoor kan altijd terug gevolgd worden naar de Wortel, naar het centrum. Maar alleen in gedachten, nergens anders.

De werkelijkheid, het leven, is niet Eén, niet Twee, zelfs niet Veel of Niets. Het is onbepaald en laat zich niet bepalen. Het kent geen zekerheid, is onvoorspelbaar en laat geen sporen na. Het leven kan hiërarchieën en symmetrieën hebben, maar het is tegelijkertijd rommelig. Het ontsnapt aan al ons rationele, ordelijke denken.

Hiërarchisme is een manier van denken die duidelijk wordt opgedrongen aan de werkelijkheid, aan onszelf, aan het universum, aan het leven zelf.

Het is heel verleidelijk om al die vervelende twijfels, al die griezelige bijgedachten onder het tapijt van "Universele Consistentie" te vegen. Ik verwacht dat het universum niet zal passen onder welke Paraplu dan ook.

Ik zie in mezelf ook deze behoefte aan eenheid, deze aantrekkingskracht op nette, symmetrische, gecentreerde structuren en beelden. Het is mooi, vredig. Misschien heeft het te maken met de symmetrie die duidelijk is in het menselijk lichaam en het menselijk gezicht.

Rizomatisch denken

Deleuze en Guatari stellen een manier van denken voor die ze "rizomatisch" of "nomadisch" noemen. Het is gebaseerd op een biologisch kenmerk van bepaalde planten dat "wortelstok" of "rizoom" wordt genoemd. Wikipedia:

"In de plantkunde en dendrologie is een rizoom een gewijzigde ondergrondse plantenstengel die wortels en scheuten uit zijn knooppunten stuurt. Rizomen worden ook wel kruipende wortelstokken of gewoon wortelstokken genoemd. Rizomen ontwikkelen zich uit okselknoppen en groeien horizontaal. De wortelstok behoudt ook het vermogen om nieuwe scheuten naar boven te laten groeien.

“Als een wortelstok wordt gescheiden, kan uit elk stuk een nieuwe plant ontstaan." Rizomen hebben geen hoofdwortel. Het stuurt wortelvezels in alle richtingen en verbindt en imiteert met andere wortelstokken. Het groeit lateraal."

Het beeld van een wortelstok is realistischer, een organischer beeld van hoe (ongedisciplineerd) denken, hoe het leven zelf, eigenlijk beweegt en zich voortplant.

Rizomen leggen verbindingen, zowel tussen delen van zichzelf als tussen delen van verschillende entiteiten. Een voorbeeld van het eerste is de wortelstok van bijvoorbeeld het wortelstelsel van een grassoort. Een voorbeeld van een heterogeen rizoom is de verbinding die ontstaat tussen een bepaalde wespensoort en een orchidee. De wesp en de orchidee gaan een verbinding aan zonder dat iemand daar opdracht toe geeft! Een organisch gegroeide eenheid die uit zichzelf ontstaat is een veel stabielere structuur (of antistructuur) dan de kunstmatige vorming van organisaties die van bovenaf worden opgelegd.

Er kunnen ook kunstmatige formaties ontstaan, bijvoorbeeld als gevolg van een bepaald idee of ideologie, die verondersteld wordt de Centrale Hub te zijn, waaromheen en van waaruit rekrutering plaatsvindt. Na verloop van tijd valt de structuur uit elkaar, omdat er in feite geen "echte" connecties zijn tussen de leden van de organisatie en met andere organisaties. Er is concurrentie, jaloezie, manipulatie en onderdrukking.

Been there, done that…

Ik moet ook denken aan de anarchistische epistomologie van Paul Feyerabend, waarin hij voorstelt dat "alles kan". Hij zegt dit in een verhandeling over wetenschapsfilosofie ("In strijd met de methode") als een manier of methodologie die vruchtbaarder zou zijn dan het volgen van een of andere rigide regel, zoals falsificatie. Feyerabend had ook het idee dat het universum niet de opgeruimde plaats is die de meeste wetenschappers denken dat het is of zouden willen dat het is. Dat zou wishful thinking zijn.

Dit leven is een wild, multidimensionaal, totaal ontzagwekkend, anarchistisch gebeuren dat weigert om in een keurslijf gestopt te worden.

Hiërarchisme is hoe we de wereld zien en hoe we onszelf zien. De hiërarchische kijk heeft blijkbaar evolutionaire voordelen gehad. De tijden zijn veranderd. Hiërarchisch denken is contraproductief geworden. Het vernietigt nu de wereld. We moeten ontspannen, de zoektocht naar Eenheid opgeven en het keurslijf weggooien.

Deleuze en Guattari besluiten hun verhaal met de volgende woorden:

"Tover geen generaal in jezelf! Maak kaarten, geen plaatjes of tekeningen! Wees de roze panter en heb elkaar lief zoals de wesp en de orchidee, zoals de kat en de baviaan."

En ik zou dit hoofdstuk willen afsluiten met het besef dat anarchie de enige manier is, omdat dat het is wat er feitelijk gebeurt.