22. “Er is enkel bewustzijn.” Echt?

Je hoort of leest dit veel in "non-duale" en andere "spirituele" kringen: er is alleen bewustzijn. Maar wat is dit "bewustzijn" eigenlijk? En hoe kunnen we weten dat het überhaupt bestaat?

Hoe komt onze ervaring tot stand? Wat is de oorsprong van wat wij de werkelijkheid noemen? En is die werkelijkheid echt zo werkelijk? Zo niet, wat is het dan wel? En kunnen we daar wel achter komen? Laten we een beetje speculeren (voor de lol natuurlijk).

Voor zover we weten is het universum waarin we leven een computersimulatie ontworpen door hyperintelligente wezens:

Thomas A. Anderson is programmeur bij een softwareontwikkelingsbedrijf en heeft een illegaal parttime bijverdienste onder de hackernaam Neo. Neo wordt benaderd door een groep "rebellen" onder leiding van Morpheus. Deze onthult Neo dat de wereld waarin hij leeft een "schijnwereld" is die zij de Matrix noemen. De Matrix is in werkelijkheid een computersimulatie van de wereld zoals die was in 1999, gemaakt om mensen te controleren en hun energie af te tappen. Morpheus geeft Neo de keuze om uit de Matrix te ontsnappen naar de "echte wereld" en een rode pil te slikken, of de blauwe pil te slikken en onwetend terug te keren en daar te blijven. Neo kiest voor de 'echte wereld' en wordt wakker in een gigantische 'legbatterij' voor mensen.

In de film "The Matrix" is de wereld een simulatie. En in zekere zin gebeurt er iets soortgelijks met betrekking tot onze ervaring, hoewel er volgens mij geen buitenaardse wezens bij betrokken zijn en er geen "echte" werkelijkheid is waar je naartoe zou kunnen ontsnappen.

Hoe we als kind onze kijk op de wereld en onze overtuigingsstructuren verwerven, is onderwerp van discussie in de ontwikkelingspsychologie. Er zijn onder andere constructivisten en behavioristen en aanhangers van nog andere theorieën. De meeste van deze theorieën zijn dualistisch van aard. Ze gaan uit van een organisme dat geïsoleerd is van de omgeving, waarbij de omgeving een passieve rol speelt en de mens zelfstandig kennis verwerft en/of vervaardigt. Maar wij worden net zo goed gevormd door de omgeving als wij de omgeving vormen. Milieu en organisme zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Ze zijn één en dezelfde realiteit, één ervaring.

En omdat we op elk moment van ons bestaan en onze ontwikkeling deel uitmaken van de wereld, in feite de wereld zijn, komen we ter wereld met alle functies die nodig zijn om in die wereld te overleven en te gedijen. We passen in onze omgeving als een hand in een handschoen, een handschoen die zich met de hand ontwikkelt. Ons wereldbeeld als volwassenen, onze realiteit, ontstaat organisch door interactie, indoctrinatie en osmose.

Een interessante kijk op dit onderwerp komt van de cognitieve wetenschapper Donald D. Hoffman, die uitgaat van het idee dat evolutionaire selectieprocessen (resulterend in de beroemde "survival of the fittest") ons wereldbeeld hebben gevormd, wat resulteert in een organisme waarvan de perceptie niet zozeer de waarheid van de wereld laat zien, maar die waarheid eerder verbergt achter een symbolische constructie, ongeveer zoals een grafisch computerbureaublad met pictogrammen de werkelijkheid van de hardware en software van een computer verbergt.

En op dezelfde manier als een grafisch bureaublad het werken met de computer enorm vergemakkelijkt, zorgt onze waarneming en ervaring van kleuren, vormen, ruimte en tijd ervoor dat we zo goed mogelijk kunnen omgaan met wat die werkelijkheid ook voorstelt en maakt ons dus fit genoeg om ons DNA door te geven.

Volgens Hoffman zijn ruimte en tijd een product van dezelfde evolutionaire selectiedruk en vormen ze als het ware het "bureaublad" van onze ervaring. De dingen die we in onze ervaring aantreffen zijn dan de "iconen" op het bureaublad. Wat die icoontjes eigenlijk - dat wil zeggen, buiten onze waarneming om - voorstellen is onmogelijk te weten. We hebben alleen onze waarneming en kunnen er niet doorheen kijken.

Zie Hoffman aan het woord

Als we volwassen worden, wordt ons wereldbeeld nog aangevuld met een taalkundige en culturele overlay. Dit is de wereld zoals wij die ervaren. Er is geen andere werkelijkheid voor ons om te ervaren dan de werkelijkheid die je al ervaart.

Biocentrisme en bewust realisme

In “biocentrisme” - het idee dat leven of "bewustzijn" de werkelijkheid creëert - wordt ook aangenomen dat de wereld, die we waarnemen en bewonen, een constructie is die evolutionair gedreven is. Zie hier ook het werk van Donald Hoffman. Zijn visie wordt "bewust realisme" genoemd. En ook hij gaat ervan uit dat bewustzijn, wat dat ook moge zijn, verantwoordelijk is voor onze perceptie van de werkelijkheid.

Natuurlijk zijn dit (vooralsnog) onbewezen hypotheses en dus een soort overtuiging, maar de argumenten zijn intrigerend genoeg om het dogmatische geloof van het wetenschappelijk realisme een geduchte concurrent te geven.

Ondertussen is een klassieke, materialistische theorie van het universum toch al grotendeels verlaten en vervangen door zoiets volkomen abstracts en "immaterieels" als de "kwantumveldentheorie" van het zogenaamde "Standaardmodel".

Bewustzijn

"Er is geen bewustzijn. Er is alleen een mantel van botten die fluitend een stille afgrond in gaat."

Benjamin Smythe on Facebook

Wat valt er uiteindelijk te zeggen over dit leven? Wat kunnen we zeker weten? Niet erg veel ben ik bang. De wetenschap kan ons natuurlijk veel vertellen, maar nooit over de levende werkelijkheid hier en nu. De wetenschap kan delen van het leven geïsoleerd bestuderen. Ze "bevriest" iets, haalt het uit elkaar en bestudeert de onderdelen. De wetenschap zet denkbeeldige hokjes van ruimte, tijd en causaliteit op. Ze meet, vergelijkt, evalueert, test en theoretiseert. Ze is zeer succesvol in haar werk en ik waardeer enorm wat ze doet. Het brengt ons technologie, medicijnen, materialen en energie. Allemaal geweldig, maar het kan het leven, dit universum, deze ervaring niet in een hokje plaatsen. En het kan niet weten wat er voorbij de ervaring is - iets dat onafhankelijk van ervaring zou zijn, zelfs niet of er iets absoluut objectiefs zou bestaan. Het leven kan het leven niet zien, want er is niets buiten het leven. Je kunt er geen doos omheen zetten.

We kunnen natuurlijk speculeren over de uiteindelijke aard van het leven, van het universum. We kunnen vragen stellen als: "Is al het leven fysiek?", dat wil zeggen, het resultaat van fysieke, elementaire deeltjes en de krachten of velden die hen besturen. Of is al het leven mentaal en is alles, inclusief onze lichamen en hersenen, slechts een verschijning in de geest, in "bewustzijn"? Of misschien is de werkelijkheid een mengeling van geest en materie, of misschien zijn geest en materie uitdrukkingen van een onbekende diepere ondergrond.

Het is goed om dit soort vragen te stellen; we kunnen toch niet anders. Het onderzoeken van mogelijke antwoorden kan leuk en informatief zijn. Geloven in de antwoorden is iets anders. Dan ben je niet langer bezig met wetenschap, maar met religie. Er zijn veel mogelijke antwoorden op de ultieme levensvragen en er is geen manier om uit te vinden welke waar is.

"Absolute zekerheid is een voorrecht van ongeschoolde geesten en fanatici. Voor wetenschappers is het een onbereikbaar ideaal."

Cassius Jackson Keyser, Mathematical Philosophy: A Study of Fate and Freedom

Overigens zijn fysicalisme, laat staan ouderwets pre-kwantum materialisme, en atheïsme in mijn ogen net zo dogmatisch en autoritair als elke andere religieuze of anti-religieuze club.

Niemand weet het echt.

We kunnen niet zien of er een wereld is, subjectief of objectief, onafhankelijk van ons eigen brein. We zien de wereld niet, we zien een wereld. Ieder van ons leeft in en als zijn eigen wereld. Ik kan op geen enkele manier weten hoe jouw wereld er echt uitziet. Dit betekent geen solipsisme. Ik geloof niet dat mijn geest/brein de enige wereld creëert, alleen dat ik zie dat ik andere werelden niet op dezelfde manier kan kennen als ik mijn wereld ken.

Veel non-duale filosofieën zeggen dat er alleen "bewustzijn" is en dat alles wat er gebeurt slechts verschijningen in het "bewustzijn" zijn. Er wordt ook gezegd dat de wereld een "droom" is. Er is een beroemd Zen-verhaal over dit geloof. Robert Saltzman vertelt het als volgt:

"Ik zal beginnen met het verhaal van de student die, in een poging indruk te maken op de meester, tekeer ging over "werkelijkheid" en over zijn "diepe ontdekking" dat het hele wakende leven niets meer was dan een droom - niet veel verschillend van het slapende leven. Na het aanhoren van alle opgewarmde, verkeerd begrepen Vedanta die hij maar kon verdragen, nam de leraar zijn leerling bij de schouders en gaf hem een snelle schop tegen zijn scheenbeen.

"Auw, auw, auw," riep de student. "Waarom deed je dat?"

"Wat vind je van DIE droom?" antwoordde de leraar.

Robert gaat verder en zegt:

"Dat gezegd hebbende, in zekere zin tenminste ZIJN we de wereld aan het dromen, omdat onze waarnemingen (op zijn minst) afhangen van het soort zenuwstelsel dat de waarneming doet + het type inculturatie van dat zenuwstelsel + de individuele ervaringen die dat zenuwstelsel conditioneren. Dus in het beste geval zien we "een" wereld, niet "de" wereld. Er kunnen andere factoren buiten ons weten een rol spelen, maar we WETEN niet welke dat zijn. Als er claims worden gemaakt, dan heb je religie, dat is geloof in autoriteit, traditie, etc., niet KENNEN."

Robert Saltzman, Facebook posting, May 31, 2013

Hoe dan ook, ik begrijp niet eens wat er bedoeld wordt met de termen "bewustzijn" en "gewaarzijn". Die woorden voelen aan als zelfstandige naamwoorden, die staan voor "dingen", als een soort heel subtiel "spul", of anders een soort "container" of "ruimte" waarin ervaring plaatsvindt. Sommige mensen praten over "het onbewuste" alsof het een soort plaats of toestand is. "Het komt uit het collectieve onbewuste," zeggen ze bijvoorbeeld. Zijn er "niveaus" of "lagen" van bewustzijn? Ik denk van niet. Een geografie van de geest lijkt me een fantasie en de oorsprong van veel misvattingen.

Ik weet wat er bedoeld wordt met "bewust" te zijn, ik begrijp dat het een functie of eigenschap is, vergelijkbaar met "temperatuur" als functie van het gedrag van vele moleculen in een vat. Maar ik weet niet waar bewustheid of gewaarzijn eigenschappen van zijn. Sommigen noemen het "geest". Anderen zeggen dat het functies zijn van "hersentoestanden", afhankelijk van de metafysische voorkeur. Maar die woorden vertegenwoordigen eigenlijk een compleet mysterie. Niemand weet wat het is dat leeft en gewaar is, en min of meer bewust.

Sommigen hebben het over "subjectieve ervaring" alsof er zoiets bestaat als "objectieve" ervaring. Sommigen hebben het over het "harde probleem" van bewustzijn, wat betekent dat je de ervaring van de kleur "rood" of de geur van rozen niet kunt herleiden tot de eigenschappen van fysische deeltjes en krachtvelden. Maar er is helemaal geen probleem. Niet veel mensen kunnen het verdragen om toe te geven dat dit zogenaamde "probleem" in principe onoplosbaar is, punt uit. Het zal nooit worden opgelost. Het is een egotrip om vol te houden dat het mogelijk moet zijn om een definitieve oplossing te vinden.

Zoals Michael Markham op Facebook postte, als alles bewustzijn is, waar hebben we het dan over? Het hele concept zou zinloos zijn!

Niemand weet wat ervaring is, wat leven is, wat dit universum werkelijk is. Geen probleem. Het hoeft niet opgelost te worden. Maar het kan geleefd worden. Wat dacht je van frietjes op de pier?